Niewidzialna siła napędowa gospodarki
W Bangladeszu szwaczka pracująca w domu za ułamek stawki obowiązującej w fabrykach odzieżowych. W Nigerii uliczny handlarz paliwem omijający oficjalne dystrybutory. W Peru kierowca mikrobusu nieposiadający koncesji, lecz wożący połowę dzielnicy. To twarze gospodarki cienia – sektora, który oficjalnie nie istnieje, lecz realnie napędza życie milionów. Szacunki Międzynarodowej Organizacji Pracy wskazują, że w niektórych krajach rozwijających się nawet 70% aktywności ekonomicznej odbywa się poza kontrolą państwa.
Paradoksalnie, ten nieuregulowany świat stanowi często jedyne źródło utrzymania dla najbiedniejszych, jednocześnie będąc źródłem taniej siły roboczej dla globalnych korporacji. Kiedy europejski konsument kupuje koszulkę za 10 euro, rzadko zastanawia się, że jej niska cena może wynikać właśnie z istnienia równoległego systemu produkcji, gdzie brakuje ubezpieczeń, standardów BHP i płacy minimalnej.
Łańcuchy dostaw na cienkim lodzie
Globalizacja stworzyła skomplikowaną sieć współzależności, gdzie awaria w jednym ogniwie może sparaliżować cały system. W 2021 roku świat odczuł to boleśnie podczas kryzysu kontenerowego. Mniej widoczne, ale równie groźne są ryzyka związane z nieformalnym sektorem. Przykład? Wietnamscy producenci obuwia często zlecają część produkcji do domowych warsztatów, gdzie pracują całe rodziny. Kiedy zachodni importerzy wprowadzają nagłe zmiany w zamówieniach, te mikroprzedsiębiorstwa padają jak kostki domina, zaburzając cały łańcuch.
Problemem nie jest sama nieformalność, lecz brak przejrzystości. Duże koncerny czasem celowo korzystają z szarej strefy, by obniżyć koszty, przerzucając ryzyko na najsłabszych uczestników rynku. Gdy wybucha skandal – jak w przypadku zawalenia się fabryki Rana Plaza w Bangladeszu w 2013 roku – okazuje się, że formalni kontrahenci mieli wielopoziomowe podwykonawstwo, zupełnie niekontrolowane.
Ciemna strona gospodarki cienia
Nie każdy nieformalny biznes to przestępstwo, ale w cieniu prawa świetnie rozwijają się organizacje przestępcze. Według UNODC, nielegalny handel fałszowanymi lekami (warty 200 mld dolarów rocznie) często odbywa się przez te same kanały, co zwykły nieformalny handel. Podobnie szmugiel surowców – od drewna po minerały – bywa maskowany jako lokalna, tradycyjna działalność gospodarcza.
Korupcja to kolejne ogniwo łączące świat formalny z nieformalnym. Urzędnik przymykający oko na nielegalne kopalnie w zamian za łapówkę. Policjant pobierający haracz od ulicznych sprzedawców. Te praktyki nie tylko podważają zaufanie do instytucji, ale tworzą równoległe systemy władzy, gdzie prawo przestaje mieć znaczenie. Dla międzynarodowych inwestorów taka niepewność jest często większą barierą niż wysokie podatki.
Jak okiełznać niewidzialnego giganta?
Próby prostego zlikwidowania szarej strefy zwykle kończą się fiaskiem. W Indiach demonetyzacja z 2016 roku uderzyła głównie w biednych, podczas gdy największe fortuny uniknęły konsekwencji. Skuteczniejsze wydają się metody marchewki zamiast kija. W Peru programy legalizacji taksówek zbiorowych (tzw. combis) połączono z ułatwieniami w uzyskaniu ubezpieczeń i kredytów. Efekt? W ciągu dekady ponad 60% floty wyszło z cienia.
Technologia też może być sprzymierzeńcem. W Kenii system M-Pesa, początkowo używany przez nieformalnych handlarzy, stał się narzędziem ich stopniowej integracji z systemem bankowym. Podobnie platformy typu Uber czy Airbnb – choć kontrowersyjne – tworzą most między światem nieformalnych usług a globalnym rynkiem, zapewniając chociaż podstawową weryfikację uczestników.
Przyszłość w półcieniach
Ekonomiści coraz częściej mówią o potrzebie trzeciej drogi – ani totalnej legalizacji, ani represji. W RPA testowane są specjalne strefy ekonomiczne dla nieformalnych przedsiębiorstw, gdzie mogą działać z ograniczonym nadzorem, ale z dostępem do infrastruktury. W Indonezji wprowadzono system warstwowych regulacji – im większa firma, tym więcej wymogów musi spełnić, co daje czas mikroprzedsiębiorcom na dostosowanie się.
Globalne łańcuchy dostaw prawdopodobnie nigdy nie będą w pełni przejrzyste. Ale świadomość, że ich stabilność zależy także od tego, co dzieje się w podziemiu, może zmienić podejście korporacji i rządów. Może zamiast walczyć z cieniem, warto nauczyć się z nim współistnieć – nie rezygnując z zasad, ale rozumiejąc, że dla milionów ludzi to nie wybór, a konieczność. Jak mówi stare przysłowie z Ghany: Gdy oficjalna ekonomia kichnie, nieformalna dostaje zapalenia płuc. W zglobalizowanym świecie ta prawda dotyczy już nas wszystkich.
